Lateralizacja to stronność ciała, zwana w psychologii asymetrią czynnościową. Obejmuje czynności kończyn ale i narządów zmysłów, w tym oczu i uszu. Ma wpływ na funkcjonowanie człowieka, ustala się zwykle w wieku dziecięcym. Wato zbadać u dziecka lateralizację oraz interweniować w przypadku ewentualnych jej zaburzeń.
Czym jest lateralizacja? Rodzaje lateralizacji
W psychologii lateralizację, czyli stronność, określamy mianem czynnościowej asymetrii. Dotyczy ona dominacji kończyny ale i oka czy ucha. Lateralizacja jest indywidualna cechą każdego człowieka, można na nią wpływać, chociaż często specjaliści to odradzają. Lateralizacja obejmuje stronność w zakresie ręki, nogi, oka i często również ucha, choć nie zawsze jest to sprawdzane.
Prawo- lub leworęczność obejmuje używanie konkretnej ręki do wykonywania czynności manipulacyjnych, w tym pisania, jedzenia czy wykonywania innych, precyzyjnych działań. Prawo- lub lewonożność obejmuje wykorzystywanie konkretnej nogi do wykonywania czynności, np. kopania piłki. Prawo- lub lewooczność to wykorzystywanie jednego oka do spostrzegania, np. patrzenia przez wizjer. U osób z wadą wzroku zwykle oczność jest silnie uzależniona od posiadanej wady.
Wyróżniamy kilka typów lateralizacji. Są to:
- Lateralizacja jednostronna jednorodna - mówimy o niej, gdy dominują elementy z jednej strony ciała, np. prawa ręka, noga, prawe oko oraz ucho.
- Lateralizacja skrzyżowana, niejednorodna, mieszana - mówimy o niej, gdy dominują elementy z obu stron ciała, np. prawa ręka, prawa noga ale lewe oko i ucho. Możliwości skrzyżowań jest wiele.
- Lateralizacja nieustalona, słaba - mówimy o niej, gdy u danej osoby nie da się ustalić, która strona dominuje, np. ktoś pisze i prawą i lewą ręką.
Pamiętajmy, że para ręka-oko odpowiada za procesy tak zwanej integracji wzrokowo-ruchowej, odpowiedzialnej między innymi za proces przepisywania (oko - patrzy na tablicę, ręka - pisze w zeszycie). Są one istotne przy prawidłowym przebiegu procesów analizy i syntezy wzrokowej (np. analiza: układanie wzorów z klocków na podstawie modeli narysowanych w książce: oko - patrzy na wzór, ręka - układa wzór z klocków, synteza: składanie elementów z części, np. puzzli: oko - patrzy na wzór, ręka - układa go z podanych części).
Prawa i lewa półkula mózgu: za co odpowiadają?
Lateralizacja oznacza dominowanie jednej półkuli mózgowej, prawej lub lewej. Warto wiedzieć, za co odpowiada każda z nich. Lewa półkula odpowiedzialna jest za mówienie oraz funkcje językowe (w tym nabywanie słów oraz łatwość uczenia się języków obcych), rozumowanie oraz myślenie logiczne. Prawa półkula odpowiedzialna jest za sterowanie myśleniem przestrzennym, za emocje oraz zdolności plastyczne i muzyczne. U osób praworęcznych bardziej aktywna jest zwykle półkula lewa, u mańkutów: prawa. Dlatego właśnie mówi się często, że osoby leworęczne zwykle są bardziej uzdolnione muzycznie oraz wrażliwe na estetykę.
Jak i kiedy kształtuje się lateralizacja?
Lateralizacja kształtuje się w okresie 2-4 lat. Zwykle jednak już w 2 roku życia maluszka można dostrzegać pewną tendencję do chwytania zabawek jedną rączką, kopania piłki jedną nóżką, patrzenia przez otwór jednym oczkiem. Poczekajmy jednak, aż nasze dziecko pójdzie do przedszkola. Jeśli do 5-6 roku życia, czyli do momentu rozpoczęcia zajęć w klasie 0 nie zauważymy, że przeważa konkretna kończyna czy oko, możemy skontaktować się z wychowawcą czy psychologiem w celu dokładnego zbadania lateralizacji.
Badanie lateralizacji
Jak zbadać lateralizację? Testy domowe
Badanie lateralizacji jest bardzo proste, możemy je po raz pierwszy przeprowadzić w domowym zaciszu, pamiętajmy jednak, że takie badanie nie zastąpi wizyty u specjalisty. Jak zbadać lateralizację u swojego dziecka? Przygotujmy materiał, na jakim będziemy pracować.
Niech będą to:
- długopis lub kredka i czysta kartka,
- kawałek tekturki i klamerki do bielizny,
- plastikowy lub drewniany palik i krążki,
- miękka piłka,
- gruby sznurek lub szalik,
- luneta lub rulonik z grubego papieru,
- nieprzezroczysty pojemnik z niewielkim wlotem oraz umieszczonym w środku małym przedmiotem.
Na początek zbadajmy lateralizację w zakresie ręki. Dajmy dziecku do rączki długopis albo kredkę i czyste kartki i powiedzmy, żeby coś napisało lub narysowało. Zobaczmy, którą ręką się posługuje. Następnie dajmy mu klamerki i poprośmy, aby przeczepiło je (jedną ręką) do trzymanego przez nas kartonika. Na koniec dajmy dziecku krążki i poprośmy, by nałożyło je na palik (również jedną ręką). Ręką, której dziecko częściej używa powinna być ręką dominującą.
Przychodzi pora na nogę. Poprośmy dziecko, by kopnęło piłkę jedną nogą. Następnie niech stanie na jednej nodze (wybranej) i przeskoczy na jednej nodze wzdłuż rozłożonego na podłodze sznurka.
Na koniec zbadajmy, które oko dominuje. Poprośmy dziecko, by spojrzało jednym okiem przez lunetę oraz zajrzało jednym okiem do pojemnika i powiedziało, co tam ukryliśmy.
Badanie lateralizacji w poradni psychologiczno-pedagogicznej
Jak wygląda specjalistyczne badanie lateralizacji i kto je przeprowadza? Zwykle przeprowadza się je w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Może być elementem diagnozy pedagogicznej ale i można je wykonać odrębnie, na prośbę i wniosek pisemny rodziców czy opiekunów. Przeprowadza je psycholog lub pedagog. Badanie rozpoczyna się od wywiadu z rodzicem. Jest on pytany o ogólny poziom rozwoju dziecka, o osiągnięcia rozwojowe (czy nastąpiły o czasie, np. nauka chodzenia, pierwsze słowa), ewentualne choroby i wady, np. wzroku czy słuchu. Mogą pojawić się też pytania o leworęczność i wady wzroku w rodzinie.
Badanie obejmuje podobne próby do proponowanych do przeprowadzenia w domowym zaciszu. Dziecko może być poproszone o narysowanie czegoś, przewleczenie koralika, skakanie na jednej nodze, pokonanie toru przeszkód, patrzenie przez lunetę. Badanie przeprowadzane jest w atmosferze zabawy, jest całkowicie bezpieczne dla dziecka. Rodzic może być obecny w trakcie spotkania.
Po badaniu specjalista przedstawi nam diagnozę. Dowiemy się, jaką formułę lateralizacji posiada nasze dziecko. Otrzymamy również wskazówki do pracy z nim oraz pomoc przy stwierdzeniu ewentualnych zaburzeń lateralizacji.
Warto pamiętać, że nie należy na siłę przestawiać dziecka, np. leworęcznego na prawą rękę, a już na pewno nie jest to wskazane u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Dzieci oburęczne można przestawić na jedną rękę, zwykle zaleca się przestawienie go na rękę zgodną z okiem: dzieci prawooczne na rękę prawą, a lewooczne na lewą. Ułatwi im to czynności szkolne, w tym czytanie i pisanie. Należy również zbadać wzrok u naszego dziecka: słabsze widzenie może także mieć wpływ na kształtowanie się lateralizacji. Wtedy nie należy "dopasowywać" ręki do oka ale pozwolić dziecku, by samo wybrało dominującą rączkę.
Zaburzenia lateralizacji
O zaburzeniach lateralizacji mówimy, gdy mimo osiągnięcia wieku szkolnego jest ona nieustalona lub gdy ustalona formuła lateralizacji przysparza dziecku problemów, np. uczeń ze skrzyżowaną lateralizacją odwraca literki podczas pisania (np. b-d, p-g) czy ma problemy z przerysowywaniem figur. Dzieci obuoczne mogą przekręcać czytany tekst, gdyż raz "czytają" prawym, a raz lewym okiem.
Jak pracować z dzieckiem z zaburzoną lateralizacją?
Na pewno należy do końca ją ustalić, w przypadku niejednoznacznych sygnałów. Ustalając formułę, kierujmy się, tym co wiemy, np. gdy dziecko jest lewooczne, starajmy się, by było i leworęczne. Pamiętajmy jednak, że jeżeli oczność nie ustali się do około 6-7 roku życia nie mamy już na nią wpływu. Dbajmy o to, by nasza pociecha prawidłowo trzymała narzędzie pisarskie.
Co jeszcze możemy zrobić?
Zaleca się:
- stymulowanie tak zwanej motoryki małej, czyli sprawności rąk, np. poprzez stosowanie ćwiczeń z masami plastycznymi, np. plasteliną ale i nawlekanie koralików, wiązanie sznurowadeł - ćwiczenia takie przygotowują do nauki pisania;
- doskonalenie sprawności grafomotorycznej, czyli zdolności kreślenia znaków, możemy uczyć dziecko przerysowywania figur, odwzorowywania kształtów: najpierw różnorodnych, później skupiajmy się na kształtach literopodobnych, dbajmy, by dziecko odwzorowywało je w liniaturze, jak w zeszycie;
- doskonalenie sprawności wzrokowo-ruchowej: kodowanie znaków, np. pisanie szyfrem, układanie puzzli, układanie narysowanych wzorów z klocków, itp.
Podobnie należy pracować z dzieckiem w szkole. Zaproponowane ćwiczenia pozwolą na zniwelowanie trudności, na jakie może napotkać nasze dziecko na początku edukacji i które związane są z zaburzeniami lateralizacji.
Autor: Monika Muzolf, psycholog
Komentarze