Dostęp do edukacji obejmuje dziś praktycznie wszystkich, od dzieci aż po osoby starsze. Pedagogika, jako nauka o nauczaniu, zajmuje się także edukowaniem osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych, w tym osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Dziedziną pedagogiki, która się w tym specjalizuje jest oligofrenopedagogika.
Niepełnosprawność intelektualna i jej stopnie
Za osobę niepełnosprawną intelektualnie uznajemy taką, której potencjał intelektualny mieści się w obszarze poniżej przeciętnej dla danej grupy wiekowej. To obniżenie sprawności intelektualnej klasyfikowane jest jako zaburzenie rozwoju. Poza niższym potencjałem poznawczym, osoba taka cechuje się również obniżoną sprawnością w innych sferach, w tym w sferze społecznej. Obejmuje ona radzenie sobie w szkole, pracy, porozumiewanie się z innymi ale i czynności samoobsługowe. Obniżenie rozwoju intelektualnego klasyfikuje się za pomocą skali inteligencji Davida Wechslera, amerykańskiego psychologa, który opracował narzędzia do pomiaru ilorazu inteligencji dla dzieci (WISC-R) oraz dorosłych (WAIS-R). Zgodnie z nią iloraz powyżej 70 oznacza normę intelektualną.
Z kolei jeśli mieści się w obszarze od 69 do 55 mówmy o niepełnosprawności intelektualnej stopnia lekkiego. Osoba taka funkcjonuje na poziomie dziecka w wieku 10-12 lat. Jednostka jest samodzielna w działaniu, a deficyty obejmują głównie procesy myślowe, w tym rozumowanie abstrakcyjne (np. zdolność tworzenia wyobrażeń, klasyfikowania pojęć, tworzenia pomocy i narzędzi). Ludzie z tym rodzajem niepełnosprawności mogą pracować w większości zawodów, głównie fizycznych, z powodzeniem wchodzą w związki i zakładają rodziny.
Potencjał poznawczy, mieszczący się w przedziale od 54 do 35 sygnalizuje nam niepełnosprawność intelektualną stopnia umiarkowanego. Osoby takie funkcjonują jak dziecko na początkowym etapie edukacji, czyli w wieku od 6-7 do 10 lat. Mamy do czynienia z zaburzeniami ruchowymi, w tym nieporadnością oraz niezręcznością, a także z opóźnieniami poznawczymi oraz trudnościami w rozwoju społecznym. Osoby takie dobrze funkcjonują w znanym sobie środowisku, aczkolwiek w nowych sytuacjach mogą mieć trudności z zaadaptowaniem się. W większości przypadków istnieją przeciwwskazania do wykonywania niektórych zawodów, zwłaszcza pracy umysłowej. Z powodzeniem jednak znajdują zatrudnienie w zakładach pracy chronionej, pracują fizycznie oraz na roli. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną stopnia umiarkowanego mogą zakładać rodziny, w szczególności gdy partner lub partnerka jest w normie intelektualnej.
W przypadku potencjału poznawczego w granicach 34-20 mówimy o niepełnosprawności intelektualnej stopnia znacznego. Osoby takie funkcjonują na poziomie dziecka w wieku przedszkolnym (4-6 lat). Obserwujemy zarówno opóźnienie rozwoju ruchowego, zauważalne już w czasie wczesnego dzieciństwa, jak i opóźnienie poznawcze, czyli intelektualne. Osoba taka może wykonywać czynności wyuczone, w tym samoobsługowe oraz radzi sobie w prostymi obowiązkami domowymi, np. sprzątaniem. Może wykonywać prace, niewymagające posiadania odpowiednich kwalifikacji, np. prace gospodarskie. Zakładanie rodziny jest w tym przypadku uzależnione od poziomu funkcjonowania danej osoby, samodzielności oraz ewentualnych schorzeń współwystępujących.
Jeśli potencjał poznawczy jest niższy niż 20, mówimy o niepełnosprawności intelektualnej stopnia głębokiego. Osoba taka funkcjonuje jak dziecko do 3 roku życia i zupełnie jak małe dziecko, wymaga stałej pomocy, opieki i kontroli ze strony osób trzecich. W wielu przypadkach możliwe jest wyuczenie danej jednostki sygnalizowania potrzeb fizjologicznych oraz dokonywania podstawowych czynności samoobsługowych. Opieka nad taką osobą obejmuje zarówno praktycznie stałą pomoc w wykonywaniu codziennych działań ale i wykonywanie czynności pielęgnacyjnych oraz rehabilitacyjnych. Najczęściej bowiem niepełnosprawność ta występuje z innymi rodzajami lub też schorzeniami, np. zespołem Downa, autyzmem, padaczką czy chorobami metabolicznymi.
Jak widać, spektrum niepełnosprawności intelektualnej jest bardzo szerokie i osoby z różnych grup potrzebują odmiennej pomocy. To właśnie zadanie dla oligofrenopedagogiki: nauczanie, wychowanie oraz wspieranie osób z obniżonym potencjałem intelektualnym w sposób, jakiego wymaga.
Edukacja i rewalidacja osób z niepełnosprawnością intelektualną
Oligofrenopedagogika zajmuje się niesieniem kompleksowej pomocy osobom z niepełnosprawnością intelektualną wszystkich, wymienionych wyżej stopni. Po pierwsze, zajmuje się nauczaniem osób niepełnosprawnych, czyli wspieraniem procesu nabywania wiedzy przez ludzi z różnym stopniem obniżenia potencjału poznawczego. Nauczanie osób niepełnosprawnych intelektualnie odbywa się w oparciu o orzeczenie do kształcenia specjalnego ze względu na niepełnosprawność poznawczą konkretnego stopnia. W orzeczeniu tym, wydawanym przez powiatową poradnię psychologiczno-pedagogiczną, zawarta jest kompleksowa diagnoza oraz zalecenia do pracy. Programy nauczania tworzone są w oparciu o możliwości osób niepełnosprawnych.
Osoby z niepełnosprawnością w stopniu lekkim zwykle uczą się w szkołach masowych, w klasach z osobami w normie intelektualnej ale z wykorzystaniem innego programu niż rówieśnicy. Z kolei osoby z niepełnosprawnością pozostałych stopni uczą się w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych. Po zakończeniu obowiązkowego etapu edukacji osoba ze stopniem lekkim zwykle uczy się dalej i kończy edukację na poziomie średnim technicznym lub zawodowym i znajduje zatrudnienie w wyuczonym zawodzie. Osoby ze stopniem umiarkowanym również mogą zakończyć edukację na poziomie zawodowym oraz pracować zawodowo, w tym w zakładach pracy chronionej. Doskonale odnajdują się w pracy w gospodarstwie. Z kolei osoby ze stopniem znacznym nierzadko uczęszczają do warsztatów terapii zajęciowej, a przy odpowiedniej stymulacji znajdują zatrudnienie w zakładach aktywności zawodowej, co przynosi im zarobek. W przypadku osób ze stopniem głębokim najczęściej edukacja opiera się o nauczanie indywidualne w domu lub lekcje z nauczycielem w ośrodku. Jest tak ze względu na istnienie schorzeń dodatkowych, które utrudniają uczęszczanie do placówki.
Poza nauczaniem, oligofrenopedagogika zajmuje się również rewalidacją, czyli prowadzeniem działań usprawniających obniżone funkcje. Zajęcia rewalidacyjne mają na celu wspieranie procesu nauczania oraz pokazywanie osobom niepełnosprawnym, jakie są ich mocne strony (np. sprawność manualna, zamiłowanie do motoryzacji, itp.). Osoby niepełnosprawne intelektualnie, zwłaszcza w stopniu lekkim, mogą zostać doskonałymi specjalistami np. z zakresu mechaniki samochodowej czy świetnie radzić sobie z pracą na roli. Warto wspierać ich rozwój i okazywać im kierunki dalszej drogi, aby motywować je do działania i zdobywania wiedzy. Dzięki odpowiedniej stymulacji oraz prowadzonej rewalidacji możliwe jest osiągniecie optymalnego poziomu funkcjonowania dla osób z obniżonym potencjałem poznawczym.
Trudności w rehabilitacji osób z obniżonym potencjałem poznawczym
Z powodu rosnącej liczby osób z niepełnosprawnością intelektualną, rośnie zapotrzebowanie na specjalistów z zakresu oligofrenopedagogiki, czyli osoby, które ukończą odpowiednie studia czy dodatkowy kurs. Mimo rosnącej popularności oligofrenopedagogiki jako profesji, styka się ona z wieloma trudnościami, zwłaszcza w przypadku osób z niepełnosprawnością w stopniu umiarkowanym i dalszymi. Osoby takie nie mają dostępu do większości dróg edukacyjnych czy zawodowych, wyjątkowo niewielki odsetek kończy studia. Nie oznacza to jednak, że nie mogą znaleźć dobrze płatnej pracy, zwykle są to zajęcia fizyczne. Trudności dotyczą również sfery emocjonalnej, czyli problemów w adaptowaniu się, odrzuceniu ze strony osób w normie intelektualnej, jak również niechęć do zajęć rewalidacyjnych. Osoby niepełnosprawne intelektualnie zwykle mają problemy z okazywaniem emocji czy też kontrolowaniem ich. Łatwo wpadają w złość, stan apatyczny czy wręcz przeciwnie: są zbyt pobudzone. Niezbędna jest więc wiedza na temat tego, jak funkcjonują osoby niepełnosprawne intelektualnie i jak pomóc im żyć na jak najlepszym poziomie.
Autor: psycholog Monika Kornaś
Komentarze